De UvA en HvA hebben de ambitie 100 procent open access (van wetenschappelijke publicaties) te realiseren. Zo kan onderzoek de hele samenleving ten goede komen. De Bibliotheek ondersteunt en faciliteert open access publiceren en houdt nationale en internationale ontwikkelingen bij die de transitie naar open access kunnen versnellen. Open access-specialist Pascal Braak vertelt hoe de Bibliotheek met een advies aan het College van Bestuur van de UvA een nieuwe doorbraak heeft voorbereid. 

Hoe gaat het met open access aan de UvA en de HvA? 

“Het gaat steeds beter. Tegelijkertijd was er de afgelopen paar jaar ook sprake van enige stagnatie, met name aan de UvA. Bij beide instellingen, UvA en HvA, is ruim 80 procent van de publicaties open access.  

Bij de UvA meten we vooral het aantal  open access gepubliceerde artikelen, bij de HvA gaat het om onderzoeksoutput in bredere zin. Van sprongen van 5 tot 10 procent per jaar, schommelt de groei bij de UvA de laatste jaren rondom enkele procent punten. De verklaring hiervoor is dat de meeste paden om open access te bevorderen wel zo’n beetje bewandeld zijn. We hebben bij de UvA inmiddels zeventien Read & Publish-overeenkomsten met grote(re) traditionele uitgevers en twaalf zelfstandige met kleinere, discipline-specifieke uitgevers. Omdat er uitgevers zijn die geen open access-mogelijkheid hebben, liggen hier weinig kansen om de laatste 20 procent ook open te maken. 

Aan de HvA gaat het opmerkelijk goed, terwijl we hier slechts drie overeenkomsten hebben met grotere uitgevers: Elsevier, ACM en PeerJ. HvA-onderzoekers maken veel zelf open beschikbaar na de embargo-termijn van uitgevers. Bovendien lenen veel producten van praktijkgericht onderzoek zich goed voor open access publiceren.  Aan de HvA is overigens ook veel aandacht voor de kwaliteit van open access, bijvoorbeeld de zichtbaarheid en doorwerking  van onderzoek.” 

Wat is er gedaan om aan de UvA toch een doorbraak in open access mogelijk te maken? 

“We hebben in samenwerking met Academische Zaken bij het College van Bestuur (CvB) van de UvA een advies ingediend om korte wetenschappelijke werken van alle UvA-onderzoekers die nog niet open access zijn gepubliceerd vanaf 2024 toch vrij beschikbaar te stellen via de institutionele repository van de Bibliotheek. Die mogelijkheid wordt geboden door artikel 25fa van de Auteurswet, ook bekend als het Taverne-amendement. Het artikel bepaalt dat korte wetenschappelijke werken – bijvoorbeeld tijdschriftartikelen, hoofdstukken en case notes – die het resultaat zijn van met publieke middelen gefinancierd onderzoek na een redelijke termijn vrij beschikbaar kunnen worden gesteld, ongeacht beperkende richtlijnen van uitgevers.” 

En, is het gelukt? 

“Het is gelukt, het CvB heeft het advies overgenomen. Met ingang van 2024 zullen korte publicaties alsnog vrij beschikbaar worden gesteld door de Bibliotheek. We hebben de processen zodanig voorbereid dat wij het werk kunnen uitvoeren. Dit gaat de administratieve last voor onderzoekers verminderen, en brengt de instelling dichter bij de open access-doelstelling.” 

Wat wordt er achter de schermen gedaan om publicaties toegankelijk te maken?  

“De afdeling Acquisitie en Metadatadiensten van de Bibliotheek verzorgt de bibliografische validatie van de ingevoerde publicaties in Pure, zodat deze vervolgens kunnen worden getoond in UvA-DARE. Zo zijn in 2023 op grond van Taverne en op verzoek van onderzoekers ongeveer 450 korte werken van wetenschap vrij beschikbaar gemaakt via de repository. Daardoor zijn deze werken te downloaden via UvA-DARE en is het  onderzoek gratis toegankelijk via onder andere Google Scholar.” 

Wat doet de Bibliotheek nog  meer om open access publiceren  te bevorderen?  

“Een mooi instrument aan de UvA is het UvA Diamant Open Access Fonds dat door de Bibliotheek wordt beheerd. De kosten voor het open access beschikbaar stellen van artikelen worden vaak neergelegd bij  de auteur of instelling. Diamant open access-initiatieven zijn publicatieplatforms en tijdschriften die geen kosten in rekening brengen voor publiceren of lezen. 

     "Veel producten van praktijkgericht onderzoek lenen zich goed voor open access publiceren"

In 2023 heeft de UvA 25 internationale diamantinitiatieven – die een of meer publicatie(s) voor een UvA-onderzoeker hebben verzorgd – gesteund. Wij identificeren de publicaties die in aanmerking komen met behulp van Pure en verzorgen de administratieve afhandeling. Ook beoordelen we de aanvragen bij het fonds. De diamant UvA-initiatieven Studia Rosenthaliana, European Law Blog, Tijdschrift Sociologie, NECSUS en het nationale platform OpenJournals hebben in 2023 een aanvraag ingediend en financiering ontvangen. Met deze initiatieven wordt gelijkheid en eigen zeggenschap over publiceren bevorderd. Of je nu een onderzoeker bent in Griekenland of in Nigeria, wereldwijd kunnen mensen via diamant open access-initiatieven zonder drempels meedoen met open access.”